İslâm tarihinde Hazret-i Lokman'ın hikmetli sözleri, vecizeleri, öğütleri ve tavsiyeleri meşhurdur.
Hafs bin Ömer'in rivayetine göre, Hz. Lokman yanına bir torba hardal tanesi koyarak oğluna öğüt vermeye başlar. Her öğüt verdikçe torbadan bir hardal çıkarır. Sonunda torbadaki hardal tükenir ve oğluna da şöyle der:
"Ey oğul, sana o kadar öğüt verdim ki, şayet bu öğütler bir dağa verilseydi, dağ yarılırdı."
Hz. Lokman'ın Saran ismindeki bu oğlu babasının verdiği bütün öğütlere uymuştu.12
Lokman Aleyhisselâmın hikmetli sözlerinin asıl kaynağı Kur'ân-ı Kerimdir.
O halde Kur'ân-ı Kerimde yer alan bu öğütler tefsirlerde de genişçe bulunur. Cenab-ı Hak, Hazret-i Lokman'ın dilinden bu sözleri şu âyetlerle (meâlen) beyan buyurur:
12. ibni Kesîr Tercümesi, 12:6409.
Allah'a ortak koşma
"Hani Lokman oğluna öğüt verirken demişti ki, 'Oğlum (ey oğul!) Allah'a ortak koşma. Muhakkak ki şirk pek büyük bir zulümdür.
Allah her yaptığını ortaya çıkarır
"Oğlum, eğer yaptığın iş hardal tanesi kadar bile olsa ve bir taş içine girse, Allah onu ortaya çıkarır. Muhakkak ki, Allah en gizli işleri bütün inceliğiyle bilir, O her şeyden hakkıyla haberdardır.
Namazını dos doğru kıl
"Oğlum, namazını dos doğru kıl. İyiliği tavsiye et, kötülükten sakındır. Başına gelene sabret. Şüphesiz ki bunlar uğrunda azim ve sebat edilmeye değer işlerdendir.
Kasılarak yürüme, yavaş konuş
"Gururlanıp insanlardan yüzünü çevirme. Yeryüzünde kasılarak yürüme. Çünkü Allah büyüklük taslayan ve övünenleri sevmez.
"Yürüyüşünde mutedil ol. Sesini alçalt. Seslerin en çirkini, şüphesiz ki, eşeklerin sesidir."13
13. Lokman Sûresi, 13-20.
TEFSİRDEKİ ÖĞÜTLER
Hazret-i Lokman'ın Kur'ân'da geçen öğütleri, aynı sûrenin tefsirlerinde genişletilerek verilir. Hazret-i Lokman'ın tefsirlerde geçen öğütlerinden ve hikmetli sözlerinden bazıları şöyledir:
Takvayı esas al
Ey oğul!
Takvayı kendin için kârlı bir ticaret olarak kabul et. Çünkü böyle ticaretler sonsuz kazançlar temin eder.
Merasimlere katıl
Ey oğul!
Cenaze merasimlerine katıl. Düğün merasimlerinden de uzak durmaya çalış. Çünkü cenaze sana âhireti hatırlatır; düğün ise dünyaya çeker.
Horozdan geri kalma
Ey oğul!
Horozdan daha geri kalma. Çünkü sen uykunun derinliklerinde iken, o dünyayı sese vererek insanları uykudan uyandırmaya çalışır.
Tevbeyi geciktirme
Ey oğul!
Tevbeyi geciktirme. Çünkü ölüm ansızın geliverir.
Cahille dost olma
Ey oğul!
Cahil kimselerle dostluk kurma. Çünkü onunla dost olursan, kendi yaptıklarını senin hoş karşıladığını sanar.
Allah'tan kork
Ey oğul!
Allah'tan hakkıyla kork. Kalbinin bozuk olduğunu bildiğin halde başkalarının sana saygı göstermesi için takva ehli olduğunu ihsas ettirme.
Susmak altındır
Ey oğul!
Şimdiye kadar susmaktan dolayı hiç pişmanlık duymadım. Çünkü söz gümüşse, sükût altındır.
Günahlardan sakın
Ey oğul!
Kötülük ve günahlar senden sakındığı gibi, yani işlemedikçe sana dokunmadığı gibi, sen de onlardan sakın. Çünkü kötülük kötülüğü, günah da günahı çeker.
İlim meclislerine katıl
Ey oğul!
Âlimlerin meclisinde bulun. Hikmet ehlinin sohbetlerini dinle. Çünkü Allah kuru toprağı yağmurla nasıl canlandırırsa, ölmüş kalbleri de hikmetli sözlerle öyle diriltir."14
14. Tefsîrü's-Sâvî, 3:255-256.
Yalandan sakın
Ey oğul!
Allah, yalancının yüz suyunu kurutur, haya duygusunu giderir. Ahlâksız kimsenin de sıkıntısı hiç eksik olmaz.
Ahmak adamdan uzak dur
Ey oğul!
Kayaları uzaklara taşımak, ahmak adama laf anlatmaktan daha kolaydır.
Kendi işini kendin gör
Ey oğul!
Cahili vasıta olarak kullanmaktan, işini gördürmekten uzak dur. Şayet akıllı birisini bulamazsan kendi işini kendin gör.
Kendi milletinin kızıyla evlen
Ey oğul!
Kendi milletinden olmayan bir kızla evlenme. Aksi takdirde çocukların ileride sıkıntıdan kurtulamazlar.
Ey oğul!
Öyle bir zaman gelecek ki, sabırlı insanların bile yüzü gülmez olacaktır.
Allah'ın anıldığı meclislere katıl
Ey oğul!
Katılacağın meclisleri kendin ara bul. Allah'ın anıldığı meclisleri bulunca hemen oturuver. Çünkü âlim isen ilmin artar, cahil isen yeni bir şeyi öğrenmiş olursun. Oraya inen rahmetten sen de payını alırsın. Allah'ın anılmadığı meclislere hiç katılma. Çünkü âlim de olsan, cahil de olsan zarar görürsün. Ayrıca oraya inecek olan İlâhî gazaptan sen de nasibini alırsın.
Ey oğul!
Sofrana takva ehli mü'minleri davet et.
Tecrübe sahipleriyle istişare et
Ey oğul!
Her işinde ilim ve tecrübe sahibi kimselerle istişare et, onların fikrini almaya çalış.
Takvadan bir gemi edin
Ey oğul!
Dünya dipsiz bir denizdir. Onda niceleri boğulmuştur. Bunun için takvadan bir gemi edin. İçine îmânı yükle. Tevekkül yelkeniyle açıl. Ancak bu şekilde selâmetle yol alır, sahile çıkarsın.
Kötü komşudan uzak dur
Ey oğul!
Nice ağır yükler taşıdım. Fakat kötü komşu kadar ağır bir yüke rastlamadım. Nice acılar tattım, fakat fakirlikten daha şiddetli bir acı tatmadım.
İlimden nasibini al
Ey oğul!
İnsan fakir de olsa ilim ve hikmetiyle hükümdarların meclisinde yer alır.
Arkadaş seçimine dikkat et
Ey oğul!
Birisiyle dostluk kurmak istiyorsan, önce onu öfkelendirecek bir şey yap. Şayet öfkeli iken sana insaflı davranırsa ona yaklaş, insafsız davranırsa uzak dur.
Âhirete hazırlan
Ey oğul!
Dünyaya geldin geleli âhirete doğru yol alıyorsun. Bunun için âhiret yurdu, sana dünya yurdundan daha yakındır.
Dilini duaya alıştır
Ey oğul!
Dilini 'Allah'ım, beni affet' demeye alıştır. Çünkü öyle anlar vardır ki, o saatlerde Allah duaları reddetmez, istediğini ihsan eder.
Borçlanmaktan uzak dur
Ey oğul!
Borçlanmaktan uzak dur. Çünkü borç, seni gündüz zillete sürükler, gece de üzüntüye boğar.
Günah işlemeye cesaretin olmasın
Ey oğul!
Allah'tan öyle bir şey iste ki, günah işlemeye cesaretin olmasın. Ve Allah'tan öyle kork ki, rahmetinden hiçbir zaman ümidin kesilmesin.
Önce selâm ver
Ey oğul!
Bir cemaatin bulunduğu yere gittiğin vakit, önce onlara İslâmın okunu at, yani selâm ver. Sonra bir köşeye otur, onları konuşuyor halde görmedikçe sen de konuşma. Şayet Allah'ın zikrine dalacak olurlarsa sen de onlara katıl. Fakat başka bir söze geçerlerse oradan ayrıl.
Kendini anla
Ey oğul!
İki dünyada mes'ut olmak istiyorsan, kendini anla. Okuyup bilgili olmaya çalış. Çalış ki, bilenle bilmeyen bir olmaz.
Tembel olma
Ey oğul!
Tembel olma. Tembellik bedbahtlık alâmetidir.
Acele etme
Ey oğul!
Acele etme, acele şeytan işidir.
Güler yüz göster
Ey oğul!
Ahlâkını düzelt. Dostuna da, düşmanına da güler yüz göster. Ancak değerin ve itibarın kırılacak derecede hareket etme.
Orta yolu tut
Ey oğul!
Her şeyin hayırlısı olan orta yolu tercih et.
Yolda dikkatli yürü
Ey oğul!
Yolda yürürken yüzünü gözünü oraya buraya çevirme ki, gönlün vesvesede kalmasın.
Mecliste önce oturma
Ey oğul!
Bir cemaat içinde bulunduğunda onlar ayakta iken oturma. Oturdukları zaman sen de oturuver.
Yollara tükürme
Ey oğul!
Bıyık ve sakalınla oynama. Parmağını burnuna sokma. Yollara tükürme, sesli sümkürme. Elinle sinek kovalamayı terk et.
Az konuş
Ey oğul!
Sükût ve teenni ile hareket et. Az konuş. Çok konuşmak, yanılmaya sebeptir.
Sözü fazla dağıtma
Ey oğul!
Konuşurken sözü fazla dağıtma. Aksi takdirde şerefine zarar gelir. Konuşurken başkalarını utandırma. Kaş göz işareti yapma.
Güzel ve lâtif sözleri duymaya çalış. Fazla hayrete düşme. Sözün tekrarlanmasını isteme. İnsanları güldürecek ve kendini maskara edecek sözlerden sakın.
Atıp tutma
Ey oğul!
Kimse hakkında atıp tutma.
Fazla ısrar etme
Ey oğul!
Senden bir şey istendiği zaman, elinden geliyorsa vermeye çalış. Birinden bir şey istediğinde de fazla ısrar etme.
Dinde tartışmaya girme
Ey oğul!
Dinle alakası olmayan meselelerde aksi vaki ise tartışmaya ve münakaşaya girme.
Fakirliğini kimseye açma
Ey oğul!
Acizliğini ve fakirliğini hiç kimseye, hattâ ailene dahi açma ki, onların yanında itibarın düşmesin, sözünü dinlemez olmasınlar.
Hizmetçilerle şakalaşma
Ey oğul!
Hizmetçi ve benzeri kimselerle şakalaşma. Çünkü
bunlarla şakalaşmak hakaret ve düşmanlığa sebep olur. Onlara öyle muamele et ki, hem seni sevsinler, hem de senden korksunlar.
Şiddetten sakın
Ey oğul!
Çocukları ve elinin altındakileri terbiye ederken şiddetten sakın. Öfkelendiğin vakit vakarla geçiştirmeye çalış. Mümkün olursa sövüp dövme ki, aksi takdirde onların gözünde mehabetin yok olur.
Kendini ve çocuklarını övüp durma.
Hayasız gençlerle ve o halde olan kız çocukları ile ülfet etme. Çünkü dünya ve âhirette mezellete sebep olur.
Önce düşün
Ey oğul!
Bir kimse ile bozuşursan, dilini tut ve makbul olan sözü söyle. Önce düşün, sonra söze giriş.
Herkesin değerini ve layık olduğu hürmeti muhafaza eyle.
Azla yetin
Ey oğul!
Bir kimsenin davetinde bulunduğun vakit, azla yetin. Dalkavukluk edip de o yemeği övmekle başkalarının yemeğini kötüleyip tahkir etme.
Misafirlikte gözlerine dikkat et
Ey oğul!
Bir kimsenin evinde misafir kaldığın vakit gözlerine dikkat et. Her tarafa bakıp durma. Durumuna vakıf olduktan sonra dine aykırı da olsa sırrını ifşa etme.
Elini çek
Ey oğul!
Emanete hiyanetten elini çek.
Kimseye açma
Ey oğul!
Bir işe başladığın zaman, meydana gelmeden önce kimseye açma ki, mahcup düşmeyesin.
Çok ver
Ey oğul!
Sadakayı çok ver. Mal sevgisini gönlünden çıkar.
Razı ol
Ey oğul!
Doğru söyle, Allah'tan gelene razı ol.
Yemekte şunlara dikkat et
Ey oğul!
Yemekten önce ve sonra ellerini yıka. Bu hal fakirliğini giderir, göze kuvvet verir.
Çok yemek kalbe katılık ve gaflet verir. İbadette tembelliğe sebep olur.
Yemeğin başında Bismillah, sonunda Elhamdülillah, ortasında da nimetin Allah'tan geldiğini düşün.
Tek elle ekmeği koparma. Bu hareket kibirli insanların âdetidir.
Yemeğin başında ve sonunda bir parça tuz yemek birçok hastalığa karşı devadır.
Lokmayı küçük tut ve iyice çiğne.
Misafir geldiği zaman mümkünse yemeği büyük kaba koy, berekete sebep olur.
Yemek yerken önünden al, ekmeğin ve tabağın ortasından alma.
Elinden ekmek ve yemek parçası düştüğünde al, temizle ve öyle ye.
Sıcak olan yemeğe soğutmak için ağzınla üfleme, soğuyuncaya kadar bekle.
Yemeği çabuk yeme.
Hurma ve kayısı gibi sayılabilir meyveleri teker teker ye, çifter çifter yeme ve çekirdeklerini bir tarafa topla.
Yemek arasında çok su içme. Su içerken bardağın içine bak. İçine uygunsuz bir şey düşmüş olmasın. Suyu içerken üç nefeste içiver.
Yemeğe herkesten önce el uzatma.
Yemek esnasında güzel şeylerden bahset.
Sofrada bulunan arkadaşlarına ara sıra göz ucuyla bak. Yemek ve ekmeği o tarafa sür.
Misafirler çekingen davranırlarsa üç defadan fazla yemeleri için ısrar eyleme. Yemek yeme isteğin yoksa özür beyan eyle.
Dilini tut
Ey oğul!
İlim ve takva ehli veya herhangi bir sebeple senden ileride bulunan bir kimsenin huzurunda dilini tut.
Dostlarını dinle
Ey oğul!
Senin iyiliğini isteyen dostlarının tavsiye ve öğütlerini can kulağıyla dinle.
Doğru ol
Ey oğul!
Sözünde, işinde ve gidişinde doğru ol. Doğru olan sözlerinin bile hayrete ve tereddüde sebep olacaksa, söyleme daha iyi.
Ümidini kesme
Ey oğul!
İnsanların gönlünü almaya çalış. Allah'ın rahmetinden ümidini kesme.
İyi ol
Ey oğul!
Açıkta ve gizlide iyi olmaya çalış.
Varlık yokluktan, akıl sarhoşluktan iyidir.
Bir şeyi vaktinden önce isteme.
İçini süsle
Ey oğul!
İçini dışından daha çok süsle: İçin Hakkın, dışın halkın baktığı yerdir.
Her yerde ve her zaman Allah'ı yanında hazır nazır olarak bil.
Allah nazarında seni utandıracak işi bırak.
LOKMAN HEKİMDEN OĞLUNA NASİHATLAR - 2
1. Ey oğulcağızım ciğerparem! Allah'ı tanı O'na hiçbir şeyi ortak koşma.
2. Başkasına nasihat vermeden önce o tavsiye edeceğin şeyi kendin yap.
3. Kendi ölçüne göre söz söyle.
4. Herkesin hakkına riayet et.
5. Sırrını sakla.
6. Dostunu iyilik veya kötülük zamanında sına.
7. Ahmak cahil kimseden uzak dur.
8. Aklı başında bilgin dostu tercih et.
9. Hayırlı işler uğrunda gayret sarf etmekten geri durma .
10. Bir tedbir alacağın zaman ahlak ve bilgi sahibi kimseye akıl danış.
11. Delil ve ispatını hazırladıktan sonra söz söyle.
12. Gençlik zamanını ganimet bil. Gençlik zamanında iki cihana ait işlerin dürüst olsun.
13. Dostlarına ve ahbaplarına saygı ile ikram göster.
14. İyi bir üstadı baba yerinde tut.
15. Masraflarını gelirlerine göre ayarla.
16. Her işte ortalama davran.
17. Cömertliği adet et.
18. Misafire ne hizmet gerekirse yap.
19. Birinin evine misafir gittiğinde gözünü ve dilini sıkı tut etrafa göz gezdirmekten ve gevezelikten sakın.
20. Herkesle hoş geçin.
21. Çocuklarının talim ve terbiyesine dikkat et.
22. Vücudunu ve üstünü başını temiz tut.
23. Herkese kendi ölçüsüne göre muamelede bulun.
24. Az yemeyi az uykuyu az konuşmayı kendine adet et
25. Kendin için hoş görmediğin şeyi başkalarına reva görme.
26.Yapacağın işleri bilerek ve düşünerek yap.
27. Bilmediğin şeyde ustalık taslama.
28. Kadına ve çocuğa sır söyleme.
29. Başkalarının refah ve saadetlerine göz dikme.
30. Hiçbir şeye karşı kayıtsız davranma.
31. Yarım kalmış bir işi olmuş sayma.
32. Senden büyüklerle şakalaşma.
33. Sana ihtiyaç arz eden kimseyi kırma.
34. Eski münakaşaları anma.
35. Başkasının menfaatine ortaklık etme.
36. Malını dosta düşmana teşhir etme(gösteriş yapma).
37. Akrabalarınla ilişkilerini kesme onlara yakınlık göster.
38. İyi kimselerin aleyhinde söz söyleme.
39. Halkın ittifakla üzerinde durduğu şeye sen de uygunluk göster.
40. Kendini beğenme.
41. Parmaklarını ağzına burnuna sürüştürme.
42. Herkesin yanında dişlerini ayıklama.
43. Ağzını burnunu sessiz temizle.
44. Bir kimseye karşı üstünlük taslayarak çalım satma.
45. Konuşurken sözlerine alay ve şaka cinsinden güldürücü laflar karıştırma.
46. Bir kimseyi başkasının yanında mahcup düşürme.
47. Kaş göz işareti ile şunu bunu yere serecek veya küçük düşürecek hareketlerde bulunma.
48. Gülünç söz söylemekten çekin.
49. Kendini kadınlar gibi süsleme.
50. Başkasının yanında kendini veya ailenden birini methetme.
51. Çocukların keyfine uyma.
52. Diline sahip ol.
53. Herkese karşı saygılı davran.
54. Kötü kimselerle arkadaş olma.
55. Kavga ve gürültüden uzak dur. Kuvvetini denemeye çalışma.
56. İyiliği tecrübe edilmiş insanlar hakkında suizanda bulunma.
57. Kendi ekmeğini başkalarının sofrasında yeme.
58. Acele iş görme.
59. Dünya işleri için kendini fazla üzme.
60. Seni tanımak istemeyen kişiyi sen tanı.
61. Öfkelendiğin zaman sözünü tutarak söyle.
62. Bir kimse konuşurken araya laf karıştırma.
63. Güneş doğacağı vakitlerde uyuma.
64. Sağa sola bakma daima önüne bak .
65. Misafir yanında bir kimseyi azarlama.
66. Misafire iş buyurma.
67. İşsiz güçsüz serseri adamların yanında oturma.
68. Kâr ve ziyan kaygısıyla kimseye yüz suyu dökme.
69. Hem fodul hem kibirli olmaktan sakın.
70. Kendini küçük düşürüp horlatacak dereceye varmamak şartıyla herkese karşı nezaketle muamele et.
71. Tevazudan ayrılma. (Alçak gönüllü ol.)
72. Ömrün boyunca Allah'a ihlas ile yönel ve O'na güven.
73. Oğlum dostların bir şeyini reddetme.
74. Sabrın başlangıcı zor sonu tatlıdır.
75. Adalet öyle bir binadır ki asla viran olmaz.
76. Doğru konuş fakat sert olmasın.
77. Çok yeme sıcak yeme çiğ yeme.
78. Yemeğe tok ilme aç ol.
79. Halka yakın ol doğru konuş.
80. Şüphe seni kimse ile dost etmez.
81. Düşman daima düşmandır.
82. Mal biriktirenle ilmi saklayan bu dünyaya hasret gider.
83. Ekmekle tuz ikram edenin bile iyiliğini unutma hakkında dua et.
84. Sorulmadan hiçbir şeye karışma.
85. Fesatçılarla yaşayanların huyları onlara da geçer.
86. Acele etmek sabra mani olur; muradına erişemezsin.
87. Nankörlere yakın durma iyilik ve öğütlerin kaybolur.
88. İyilikte dost düşman ayırma.
89. Susmak selamet kapısını açan tek anahtardır.
90. Güzellik huy fenalığını ve cehaletini gidermez.
91. Cömert ol ki itibarın artsın.
92. İnsanı yükselten akıldır.
93. Şükür nimeti bereketlendirir.
94. İdaresi az mal israf edilen maldan iyidir; çünkü idare edilen mal çoğalır israf edilen mal azalır.
95. Başkasına akıl vereceğine kendi malını kaybetme.
96. Küçüğünü hor görme; küçüklük ancak Allah huzurunda belli olur.
97. Halk sende olmayanla seni överse aldanma.
98. Doğru da olsa yemin etme.
99. İyilik dost kazandırır.
100. Sabır murada kanaat zenginliğe götürür.
101. Olgun insanın miheng taşı; akıl danışmak güler yüz nefse hakimiyet acıya katlanmaktır.
102. Yürüyüşün kararlı olsun.
103. Bağırıp çağırma seslerin en kötüsüdür.
104. Allah ile ölüm hatırdan çıkmamalı.
105. Elde edilen hikmetli sözler balın peteğine taşınan çiçek özleri gibidirler. Yüzlerce olsalar da süzüle süzüle ikiye inerler. Bunlar çekilen cefa ve yapılan iyiliğin unutulmamasıdır.
106. Hekimler ahmaklığa deva bulamazlar.
107. Büyüğü olmayan kimse başını taşa vurur.
108. Balta bedeni; acı söz canı yaralar.
109. Servet düşmanlığı insana ıstırap verir.
110. Sus ve düşün; dil belasından kurtulmanın devası bunlardır.
111. Büyüklere karşı ne diren ne de karşı gel.
112. İnsanın vefakâr malı ahiret için biriktirdiğidir. El için toplanan miras bırakılan lâkin ahirette hesabı verilen mal vefakâr mal değildir.
113. Seni anlamayanlara uğrama.
114. Dost edineceğin insanı önce kızdır yaptıklarını incele ve kararını öyle ver.
115. Gündüzleri hiç uyuma geceleri az uyu.
